ปราสาทพนมรุ้งเป็นปราสาทหินขอมโบราณโดยสร้างขึ้นจากหินทรายสีชมพูสร้างขึ้นโดยมีรูปแบบของศิลปะเขมรโบราณ ประกอบด้วยสิ่งก่อสร้างหลายสมัยโดยมีการเริ่มต้นสร้างมาตั้งแต่ พุทธศตวรรษที่15-18

ที่มาของคำว่า "พนมรุ้ง"มาจากภาษาเขมร แปลว่า "ภูเขาใหญ่ " สถานที่ตั้งอยู่บนเขาพนมรุ้งซึ่งเป็นภูเขาไฟเก่าที่ดับสนิทแล้ว ความน่าทึ่งของปราสาทแห่งนี้ คือการออกแบบแผนผังตามแนวแกนกลางที่มีองค์ประกอบของสิ่งก่อสร้างต่างๆเรียงตัวกันเป็นแนวเส้นตรงพุ่งเข้าหาจุดศูนย์กลางคือ ปราสาทประธาน นับเป็นภูมิปัญญาอันน่าทึ่งของบรรชนด้านสถาปัตยกรรมและดาราศาสตร์

ซึ่งการออกแบบนี้ทำให้เกิดปรากฏการณ์ธรรมชาติอันสุดแสนมหัศจรรย์ แสงจากดวงสุริยะจะส่องตรงทั้ง15ช่องประตูของปราสาทพนมรุ้งซึ่งถือว่าเป็นสิ่งที่มีเอกลักษณ์ไม่เหมือนที่ใดในใต้หล้า
โดย1ปีจะมีเพียง 4 ครั้งต่อปีเท่านั้น ที่จะได้เห็นปรากฏการณ์อันสุดแสนพิเศษนี้ นั้นคือช่วงดวงอาทิตย์จะขึ้นระหว่างวันที่ 3 - 5 เมษายน และ 8 - 10 กันยายน และในช่วงดวงอาทิตย์ตก จะมาชมได้ระหว่างวันที่ 6 - 8 มีนาคม และ 6 - 8 ตุลาคม ของทุกปี

มีความเชื่อกันว่าหากผู้ใดได้ชมแสงที่สองผ่านช่องประตูนั้น จะเป็นการเสริมความเป็นสิริมงคลแก่ตนเองและครอบครัว ผู้ที่สร้างปราสาทนี้ได้มีการดึงประโยชน์จากทำเลที่ตั้งซึ่งอยู่บนยอดเขาผนวกเค้ากับคติความเชื่อ เพื่อจำลองสถานที่แห่งนี้ให้เปรียบประดุจดั่งเขาไกลาส ซึ่งเป็นที่ประดับของพระศิวะบนแดนสรวงสวรรค์ปราสาทแห่งนี้ สร้างขึ้นเพื่อเป็นเทวาลัยที่ประทับของพระศิวะพระองค์ที่ประทับอยู่บนยอดเขาไกรลาส

ดังนั้นการที่ปราสาทแห่งนี้สร้างขึ้นบนยอดเขาพนมรุ้ง จึงเป็นการสะท้อนถึงการนับถือศาสนาฮินดูลัทธิไศวนิกาย อันแรงกล้า ปัจจุบันปราสาทหินพนมรุ้งกำลังอยู่ในเกณฑ์กำลังพิจารณาเป็นมรดกโลก ในการมาเที่ยวชมสถานที่แห่งนี้สามารถทำได้2แบบคือเดินเริ่มต้นตั้งแต่ทางเข้าอุทยานมาตามทางและอีกแบบสำหรับผู้สูงวัยหรือสุขภาพไม่แข็งแรง ไม่ต้องการเดินเท้าระยะไกล ก็สามารถขับรถอ้อมขึ้นไปยังจุดใกล้ปราสาทได้เลย

ข้าพเจ้าเลือกเดินเส้นทางแรกเพราะอยากสัมผัสบรรยากาศและซึมซับความงดงามตั้งแต่จุดแรก โดยทางเดินขึ้นช่วงแรกเป็นทางราบเดินขึ้นบันไดไปเรื่อยๆ ด้านซ้ายมือจะพบกับอาคารนิทรรศการบอกเล่าประวัติของอุทยานประวัติศาสตร์พนมรุ้ง สามารถเข้าไปเที่ยวชมได้ฟรี พอสุดทางเป็นบันไดขึ้นไปยังสะพานนาคราชชั้นที่ 1 ทั้งสองข้างมีเสาเรียกว่า “เสานางเรียง” ทอดตัวไปยังสะพานนาคราชซึ่งยกพื้นสูง ราวสะพานทำเป็นลำตัวพญานาคห้าเศียร สะพานนาคราชคือสายรุ้งที่เชื่อมโลกมนุษย์กับเทพเจ้าศูนย์กลางบนพื้นหินของสะพาน จำหลักรูปดอกบัวแปดกลีบในวงกลม

ต่อมาเป็นทางเดินไปยังลานบนยอดเขาลดหลั่นกันไปตมลำดับความสูงให้ความรู้สึกขึ้นไปสู่สวรรค์คือพื้นที่ตัวปราสาทประธาน ตั้งอยู่ตรงศูนย์กลางของลานปราสาทชั้นใน ภายในเรือนธาตุตรงกึ่งกลางเรียกว่า “ห้องครรภคฤหะ” ประดิษฐานศิวลึงค์แต่ได้สูญหายไป เหลือเพียงแต่ท่อโสมสูตรคือร่องน้ำมนต์ที่ใช้รับน้ำสรงจากการสักการะศิวลึงค์ ด้านหน้ามีอาคารสองหลังก่อด้วยศิลาแลง เรียกว่า “บรรณาลัย” เป็นที่เก็บรักษาคัมภีร์ทางศาสนา

เมื่อท่านมาถึงบริเวณตัวปราสาท สิ่งที่แนะนำให้ต้องเยี่ยมชมก่อนเข้าไปด้านในคือ บริเวณหน้าบันและทับหลังของปราสาทประธานจะมีภาพแกะสลักแสดงเรื่องราวในศาสนาฮินดู เช่น ศิวนาฏราช, ทับหลังนารายณ์บรรทมสินธุ์ ,อวตารของพระนารายณ์ เช่น พระราม พระกฤษณะ และภาพพิธีกรรม ภาพชีวิตประจำวันของฤกษี ฯลฯ

สิ่งที่ประทับใจและให้สุนทรียภาพทางอารมณ์ที่สุดฟิน
สำหรับการเดินทางมาเที่ยวชมที่ปราสาทเขาพนมรุ้งแห่งนี้นั่นคือ
ในระหว่างที่กำลังถ่ายภาพบริเวณตัวปราสาทมีการเปิดเพลงผ่านเครื่องกระจายเสียงบริเวณด้านข้างตัวปราสาทจนดังไปทั่วบริเวณปราสาทท่ามกลางเสียงฝนพรำเป็น เพลงประกอบละครนาคีมันสุดแสนจะไพเราะและได้อารมณ์สุดๆจริงครับ

อุทยานประวัติศาสตร์พนมรุ้งเปิดให้เที่ยวชมทุกวัน ตั้งแต่เวลา 6.00-18.00 น. ราคาบัตรคนไทยเฉพาะปราสาทพนมรุ้งราคา 20 บาท ชาวต่างชาติ ราคา100 บาท สามารถซื้อบัตรรวมปราสาทพนมรุ้งและปราสาทเมืองต่ำได้ในราคา 30 บาท และ ชาวต่างชาติราคา150 บาท ครับ