ในครั้งอดีตจังหวัดลำพูนนี้ เคยอยู่ภายใต้การปกครองโดยพระนางจามเทวี ซึ่งพระองค์ทรงเป็นปฐมกษัตริย์ที่ครองนครหริภุญไชย บ้านเมืองมีความเจริญรุ่งเรืองทั้งด้านการค้า ศาสนาศิลปวัฒนธรรม โดยเฉพาะทางด้านการบูรณะและสร้างวัดนั้นพระนางจามเทวีได้กระทำอย่างต่อเนื่อง เพราะพระองค์ทรงมีความเลื่อมใสในบวรพุทธศาสนาอย่างแรงกล้า

ดังจะเห็นว่าเมื่อครั้งที่พระองค์เดินทางขึ้นมาครองนครหริภุญชัยนั้น พระนางจามเทวีทรงปกครองเมืองหริภุญไชยอยู่นานกว่า 80 ปี พระองค์ได้ทรงสร้างวัดต่าง ๆ ไว้มากมาย จนเดี๋ยวนี้ชื่อเสียงของวัดต่าง ๆ เหล่านั้นปรากฏมาจนถึงปัจจุบันโดยเฉพาะวัดแห่งนี้ซึ่งโดดเด่นและเป็นที่เลื่อมใสศรัทธาผู้คนนิยมเดินทางมากราบสักการะกันเยอะที่สุด ถึงแม้ว่าวัดนี้จะไม่ได้สร้างในสมัยของพระนางจามเทวี แต่ก็เป็นผลพวงของพระองค์ที่ได้ปูพื้นฐานของพระศาสนาในนครหริภุญไชยจนสืบต่อมาถึงกษัตริย์ในรุ่นหลัง ๆ

วัดพระธาตุหริภุญชัย เป็นปูชนียสถานสำคัญในภาคเหนือและยังเป็นพระอารามหลวงสำคัญชั้นเอกจัดว่าคือสถานที่ศักดิ์สิทธิ์ที่อยู่คู่เมืองลำพูนมาอย่างยาวนานตั้งอดีตนับเวลามากกว่าพันปี ตั้งอยู่ใจกลางเมืองลำพูน วัดนี้เป็นวัดซึ่งประดิษฐานพระธาตุประจำปีนักษัตร ระกา คนเกิดปีนี้ต้องหาโอกาสเดินทางมากราบสักการะสักครั้งในชีวิต

ภายในองค์พระธาตุจะบรรจุพระเกศบรมธาตุขององค์สมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้า บรรจุในโกศทองคำ ประดิษฐานในพระเจดีย์ แต่ก่อนวัดนี้เป็นพระราชวังของพระเจ้าอทิตยราชกษัตริย์ผู้ครองนครหริภุญชัย องค์ที่ 33 ต่อจาก พระนางจามเทวี ปฐมบรมกษัตริย์ของเมืองหริภุญไชย ต่อมาภายหลังพระเจ้าอาทิตยราช ได้ถวายราชวังของพระองค์ให้เป็นสังฆารามไว้กับทางพระพุทธศาสนา

ในบริเวณวัดพระธาตุหริภุญชัยมีโบราณสถานที่สำคัญอีกหลายแห่งเช่น เจดีย์กู่คำ ตั้งอยู่ทิศตะวันตกเฉียงเหนือในเขตพระราชฐาน เจดีย์กู่คำ หรือ สุวรรณเจดีย์ หรือ ปทุมวดีเจดีย์ เป็นเจดีย์ที่นางปทุมวดีเทวี พระมเหสีของพระเจ้าอาทิตยราช ทรงสร้างขึ้นเพื่อเป็นพุทธบูชา เจดีย์องค์นี้มีลักษณะคล้ายสุวรรณจังโกฏเจดีย์ หรือ เจดีย์วัดกู่กุดของวัดจามเทวีมาก กล่าวกันว่า พระนางปทุมวดี ทรงจำลองแบบสุวรรณจังโกฏไปสร้าง แต่ย่อขนาดให้เล็กลง ภายในเจดีย์นี้บรรจุพระพิมพ์ที่มีชื่อของลำพูนอยู่ด้วยคือ “พระเปิม” หรือ “พระเปิน”

และอีกหนึ่งสิ่งที่น่าสนใจคือ ซุ้มประตูด้านหน้าทางเข้าวัด ซึ่งก่อนที่จะเข้าไปในบริเวณวัด ต้องผ่านซุ้มประตูก่ออิฐถือปูนประดับลวดลายวิจิตรพิสดาร เป็นฝีมือโบราณสมัยศรีวิชัย ประกอบด้วยซุ้มยอดเป็น ชั้น ๆ เบื้องหน้าซุ้มประตูมีสิงห์ใหญ่คู่หนึ่งยืนเป็นสง่าบนแท่นสูงประมาณ 1 เมตร สิงห์คู่นี้ปั้นขึ้นใน สมัยพระเจ้าอาทิตยราชเมื่อทรงถวายวังให้เป็นสังฆารามวิหารหลวง เมื่อผ่านซุ้มประตูเข้าไปแล้วจะเห็นวิหารหลังใหญ่ เรียกว่า วิหารหลวง เป็นวิหารหลัง ใหญ่มีพระระเบียงรอบด้านและมีมุขออกทั้งด้านหน้าและด้านหลัง เป็นวิหารที่สร้างขึ้นใหม่แทนวิหารหลังเก่า ซึ่งถูกพายุพัดพังทลาย,หอไตรแบบหอสูง ชั้นล่างทึบลักษณะทางสถาปัตยกรรมจะเหมือนกับหอไตรของวัดพระสิงห์และวัดเชียงมั่น จ.เชียงใหม่ เป็นแบบที่นิยมสร้างกันในดินแดนลานนาครับ

วัดพระธาตุหริภุญชัยเป็นวัดประจำจังหวัดลำพูน ตั้งอยู่ใจกลางเมือง เป็นวัดประจำวันเกิดปีไก่ แนะนำให้มาสักการะถ้ามีโอกาสครับ

มาลำพูนทั้งทีก็ต้องไม่พลาดที่จะมาไหว้วัดพระธาตุหริภุญชัยวรมหาวิหาร ซึ่งเป็นพระธาตุประจำปีเกิดของคนเกิดปีระกา สร้างขึ้นเมื่อ พ.ศ.1651 ในสมัยพระเจ้าอาทิตยราช ภายในองค์พระธาตุบรรจุพระเกศธาตุในโกศทองคำลักษณะใกล้เคียงกับพระธาตุดอยสุเทพที่จังหวัดเชียงใหม่ l